استواری مبانی فقهی شیعه وامدار پویش ها و کوشش های بی وقفه مجتهدان و تلاشگران این عرصه است. بحث «شروط راوی» یکی از مباحث عمده و محوری در زمینه مقبول یا غیرمقبول بودن حدیث است. نوشتار حاضر در پی مطالعه و بررسی شرط «ایمان» یا «مذهب» است. نگارنده در این مقال نشان داده است که در اشتراط این شرط نسبتا نوپدید و به تعبیر صریح تر در پای بندی به این شرط حتی در میان متقدمان امامیه نیز اتفاق نظر وجود ندارد، دلیل این امر هم وجود شماری راوی با مذهبی غیر از «مذهب امامی» در میان راویان شیعه است که اگرچه در خصوص توثیق آنها میان رجالیان اختلاف نظر است اما در عمل، بسیاری از فقها - که عمدتا حدیث شناسی و عالم به علوم حدیث بوده اند - با علم به این شرط، با استناد به روایات چنین افرادی حکم و فتوای خود را صادر نموده اند.

شناخت منابع هر علمی در استفاده و برداشت های علمی از آن، یک ضرورت اساسی است. در حوزه دانش رجال با ده ها اثر گران سنگ و ذی قیمت رجالی روبرو هستیم که هر کدام از آنها با سبک خاصی تدوین گشته است. شناخت ویژگی های این منابع در شناخت هر چه بیشتر راویان، تحلیل و ارزیابی اسناد روایات و حل معضلات و مشکلات آنها بسیار موثر خواهد بود. در میان کتاب های رجالی، کتاب «معجم رجال الحدیث» به عنوان یک اثر مهم و ماندگار در عرصه دانش رجال و شناخت راویان جایگاه ویژه ای دارد. مولف اندیشمند و فقیه و اصولی آن- که سال های متمادی به تدریس و تالیف در دور حوزه فقه و اصول اشتغال داشته است و با بهره گیری از احادیث معصومان (علیهم السلام) به استنباط احکام الهی می پرداخت- در سال های پایانی عمر خویش، همراه با اندوخته های فراوان علمی به تالیف کتابی در موضوع علم رجال دست می زند و اثری ماندگار در کارنامه علمی خویش ثبت می نماید. این کتاب در مقایسه با دیگر کتب رجالی شیعه از ویژگی های برتری برخوردار است؛ بدان جهت، شناخت آن برای دانش پژوهان علوم دینی بهویژه برای علاقه مندان رشته رجال، یک ضرورت است.

چکیده فارسی:زین الدین بن علی عاملی (م 965) معروف به شهید ثانی از رجالیان بزرگ شیعه در دوره متاخر است. آرای رجالی این دانشمند را می توان در تعلیقات ارزشمند او بر کتاب خلاصه الاقوال علامه حلی جست و جو کرد. وی از پژوهشگران برجسته اخبار، و در دو عرصه رجال و حدیث صاحب نظر بوده است. در بررسی حال راویان، استقلال رای عالمانه شهید ثانی مشهود است. شهید ثانی از ناقدان برجسته رجال است که با احتیاط و دقت نظر، روایات و راویان را مورد بررسی قرار داده است. ایشان گاه جنبه های جرح و ضعف راویان را بر تعدیل و تقویت آنان مقدم دانسته است. سندمحوری، سخت گیری در توثیق راویان و کم توجهی به قرائن صحت حدیث، نمونه هایی از این مواضع سخت گیرانه است، البته در تعدیل این دیدگاه نباید از اندیشه هایی همانند توجه به وثاقت اصحاب اجماع و نیز مشایخ اجازه و یا عدم اشتراط ایمان و ضبط غفلت کرد. به هر حال، در نظر داشتن همه جنبه های فکری این رجالی بزرگ ما را به داوری منصفانه در این باره رهنمون می سازد.   چکیده عربی:إن زین الدین بن علی العاملی (965 م) المعروف بالشهید الثانی من رجال الشیعة الکبار فی العهد الأخیر، حیث یمکن العثور علی آرائه الرجالیة فی تعلیقاته القیمة علی کتاب «خلاصة الأقوال» للعلامة الحلی، والحق أنه من العلماء المبرزین فی أخبار الرجال والحدیث. و فی دراسة ترجمة الرواة یتراءی لنا منفردا فی رأیه، هذا و أنه من الرجال المبرزین فی النقد، الذی یقوم بمعالجة الروایات والرواة بالحیطة والدقة، فنراه أحیانا یقدم أشکال جرح الرواة و ضعفهم علی تعدیل. و من نماذج تشدیده فی هذا المجال هو الترکیز علی السند، الاهتمام بتوثیق الرواة و عدم الاعتناء بقرائن صحة الحدیث. غیر أنه لا ینسی الاهتمام بوثاقة اصحاب الإجماع و مشایخ الإجازه، أو عدم اشتراط الإیمان والضبط. علی أیة حال أن العنایة بجمیع الجوانب الفکریة لهذا الرجالی الکبیر یقودنا فی هذا المجال إلی الحکم الصحیح.

درباره نزول و یا جواز قرایت قرآن کریم، به قرایات گوناگونی احادیث متعددی صادر شده است که از مجموع آن ها به حدیث سبعه احرف یاد می شود. احادیث یادشده از احادیث بحث برانگیز در قرایت و موثر در حجیت گوناگونی برداشت از قرآن کریم است که فقیهان و عالمان قرایت آن ها را بررسی کرده اند. آنان به طور عمده به روایاتی پرداخته اند که از منابع اهل سنت نقل شده است. عالمان و فقیهان شیعه نیز در بررسی آن روایات، به روایاتی از منابع شیعه پرداخته اند که نزول قرآن بر سبعه احرف را نفی می کند و از بررسی روایاتی که دلالت بر اثبات نزول قرآن بر سبعه احرف دارد، غفلت کرده و یا به دلیل عدم اعتماد به اسناد آن ها، از بررسی آن ها صرف نظر کرده اند. در این مقاله، افزون بر بررسی احادیثی که نزول قرآن بر هفت حرف را نفی کرده و احادیث اثبات کننده نزول قرآن بر هفت حرف که از منابع اهل سنت به منابع شیعه وارد شده، احادیث اثبات کننده نزول قرآن بر هفت حرف که بالاصاله در منابع شیعه موجود است، نیز بررسی شده است.

کتابت حدیث پس از صدور از معصوم علیه السلام و به دنبال آن تدوین در کتاب های قابل اعتماد، از عوامل مهم و موثر در حفظ حدیث و جاودانگی آن است. نگارش احادیث در شیعه و اهل سنت، به استناد شواهد تاریخی، وضعیت یکسانی ندارد. نگارش احادیث نبوی- که در حال حاضر در منابع حدیثی اهل سنت تجسم یافته است- در سیر تدوین خود با موانع و محدودیتهای فراوان روبه رو شده و با فاصله زیاد از زمان صدور اولیه محقق گشت، حال آن که کتابت حدیث در شیعه و نسبت به روایات امامان معصوم علیه السلام از زمینه های مناسب و مساعد برخوردار گردید. این مقاله در صدد است تا با اتکا به شواهد تاریخی به بررسی این موضوع بپردازد.

این مقاله، به معرفی کلی طرح «فهرستگان نسخه های خطی حدیثی و علوم حدیث شیعه» می پردازد که توسط موسسه دارالحدیث در حال اجرا است و تاکنون یک جلد از 16 جلد آن منتشر شده است. این فهرستگان، فهرستی است مشترک از کتابهای مربوط به حدیث شیعی در 185 کتابخانه، که 93 کتابخانه عمومی و 92 کتابخانه خصوصی را در بر دارد.ابتدا هدف طرح، مراحل تدوین و تنظیم اطلاعات، ساختار کلی معرفی منابع در این فهرست مشترک (از جهت کتابشناسی و نسخه شناسی)، فهرست های نسخه های خطی مورد استفاده در طرح (که 26 عنوان از آنها قبل از چاپ شدن مورد استفاده است) بیان می شود. پس از آن، نگاهی تحلیلی و آماری به کتابهای درایت الحدیث شیعی آمده است. براین اساس، 97 عنوان کتابهای شیعی مربوط به علم درایت الحدیث در 479 نسخه معرفی شده، که به ترتیب زمان ذکر می شود و نخستین کتاب مستقل این موضوع در قرن پنجم بوده است.در این میان، نسخه هایی از 19 کتاب به خط مولف شناسایی شده که نام و محل نسخه های آنها یاد می شود. پس از آن 67 عنوان کتاب یاد می شود که تاکنون به چاپ نرسیده و سزاوار است مورد تحقیق قرار گیرد. آنگاه، نظری آماری به کتابها - بر اساس تعداد نسخه های آنها - می آید، که میزان توجه به کتابها را در بحث و درس دانشمندان نشان می دهد. در پایان، تقسیم آماری کتابها بر اساس زبان (فارسی و عربی) آمده است.

در میان نگرش های گوناگونی که نسبت به حدیث وجود دارد، نگرش انتقادی به معنای نقد متون حدیثی بر اساس معیارهای مشخص در میان شیعه کمتر مورد توجه بوده است. شاید یکی از دلایل آن بی اطلاعی از وجود تاریخی این نگرش در دوران ائمه(ع) باشد؛ اما می توان در میان اصحاب ائمه(ع) نخستین جریان انتقادی را شناسایی کرد که به میراث مکتوب حدیثی با دیده تردید نگریسته اند و به پالایش آن دست یازیده اند. در این پژوهش برآنیم تا با روش تاریخی-روایی چرایی و چگونگی ظهور این جریان انتقادی حدیث شیعی را تحلیل نماییم و نحوه تعامل این جریان را با روایات بررسی کنیم. شناسایی غالیان و نقش آنان در میراث مکتوب شیعه مهم ترین دستاورد این جریان انتقادی به شمار می آید که حاصل آن تألیف کتاب هایی در نقد راویان و متن، گردآوری احادیث معتبر، ترویج فرهنگ عرضه احادیث و مکتوبات بر ائمه(ع) و قرآن و سنت بوده است.

با توجه به واقعیت پدیده نامطلوب وضع حدیث در تاریخ اسلام و آثار سوء و مخرب آن بر فکر و عمل مومنین که به نوعی هزینه دین و ایمان مردم به پای منافع مادی یا غیر مادی فردی یا گروهی نوشته می شود، هر یک از فرق اسلامی از دیرباز سعی کرده خود را از آن مبرا بداند و دیگران را بدان متهم سازد. متاسفانه در این میان از سوی برخی از فرق مسلمان، شیعیان بیشتر در مظان اتهام قرار گرفته اند. در این مقاله سعی شده تا با مراجعه به منابع معتبر و پیگیری ادله و شواهد موجود، آشکار گردد: آیا برای وضع حدیث آغازگرانی وجود دارد؟ و اگر وجود دارد، این افراد چه کسانی می باشند.ماحصل آن است که نمی توان به آسانی از آغازگرانی خاص برای وضع حدیث در تاریخ اسلام سخن گفت، هر چند می توان گروه هایی را در دامن زدن و تشدید آن بر شمرد که به طور قطع، میان آنها شیعیان برخلاف نظر برخی از دانشمندان اهل سنت، حضور ندارند.

شناخت دین بدون رجوع به احادیث اهل بیت (ع) امکان پذیر نیست و احادیث را باید از منابع آنها یافت. کتاب کافی، از معتبرترین کتب حدیثی شیعه است که از قرن چهارم تاکنون در اختیار دانش پژوهان شیعی است. با وجود ارزش و اهمیت فراوان که این کتاب دارد، بی نیاز از نقد و بررسی اسناد احادیث نیست .این مقاله، بر اساس دروس آیت اله سید موسی شبیری زنجانی - از فقها و مراجع تقلید معاصر شیعه - تدوین شده، و در آن سخنان محدث بزرگ شیعی، میرزا حسین نوری در «خاتمه مستدرک الوسائل» پیرامون کتاب کافی، نقد و بررسی شده است.

یکی از مفاهیم در دایرۀ جرح و تعدیل رجال حدیث، مفهوم ضعف است. دانشمندان رجال شیعه برخی از راویان را ضعیف توصیف کرده اند؛ اما با وجود ضعف راوی، در کتب حدیثی ما روایات بسیاری از آن ها نقل شده است. این مسئله نشان می دهد مفهوم ضعف نمی تواند به معنای رد مطلق روایات راوی توصیف شده به ضعف باشد. اگر ضعف به معنای رد مطلق روایات راوی ضعیف بود، هرگز شاهد ورود حجم فراوانی از روایات راویان ضعیف به کتب روایی نبودیم. برای نمونه با وجودی که دانشمندان علم رجال ابوسمینه و محمد بن سنان را ضعیف می دانند، در کتب روایی ما صدها روایت از این دو داریم و همین مسئله نیاز به یک دوباره اندیشی در حوزۀ مفهوم ضعف را ضروری می سازد. بنابراین پژوهش حاضر به هدف دستیابی به مفهوم ضعف در نزد رجال پژوهان شیعه که ارتباط مستقیم با چرایی ورود روایات راویان ضعیف در منابع حدیثی دارد، به روش توصیفی تحلیلی به تبیین مفهوم ضعف در نزد رجالیان به ویژه رجال پژوهان متقدم می پردازد. نتیجۀ حاصل از این پژوهش اثبات می کند با توجه به گونه های نقش راوی و پدیدۀ استثنا، توصیف راوی به ضعف به معنای عدم اعتبار کل روایات وی نیست.